Czym jest poczucie koherencji i na czym właściwie polega? Poznaj czynniki odpowiedzialne za poczucie spójności w życiu i dowiedz się, w jaki sposób możesz samodzielnie je wzmacniać oraz rozwijać. Przedstawiamy wpływ poczucia koherencji na zdrowie i przybliżamy sylwetkę uczonego, który opracował model salutogenezy.
Poczucie koherencji (ang. The sense of coherence) to wprowadzony przez Aarona Antonovsky’ego konstrukt teoretyczny, który obejmuje globalną (całościową) orientacje człowieka w świecie.
Dzięki pojęciu koherencji (in. poczuciu spójności) możemy określić stopień, w jakim posiadamy pewność co do trzech aspektów codziennego funkcjonowania:
Poczucie koherencji każdego z nas jest względnie trwałe, choć dynamiczne. Może być zarówno intensywne, bardzo wysokie, przeciętne, jak i skrajnie niskie oraz obniżone przez dotychczasowe doświadczenia życiowe.
Warto przyjrzeć się bliżej wymienionym częściom składowym poczucia koherencji – jest ono traktowane jako czynnik prewencyjny dla zachowania zdrowia i dobrego samopoczucia.
Na poczucie koherencji składają się zrozumiałość (zdolność rozumienia wydarzeń), poczucie zaradności oraz poczucie sensowności. Każda z nich może mieć różny stopień nasilenia, udowodniono jednak, że to właśnie sensowość jest najważniejszym czynnikiem w dużym stopniu warunkującym pozostałe dwie składowe.
Poczucie zrozumiałości (comprehensibility) jest zmienną poznawczą. Polega na subiektywnym postrzeganiu docierających do nas informacji jako uporządkowanych, spójnych i możliwych do zrozumienia. Silne poczucie, że toczące się wydarzenia są nie tylko wytłumaczalne, ale także możliwe do przewidzenia, wzmacnia w nas poczucie pewności siebie.
Z kolei niskie poczucie zrozumiałości wiąże się z wysokim poziomem niepokoju i lęku, a także częściej odczuwanym stresem. Jeśli towarzyszy nam przeświadczenie, że nie mamy żadnej kontroli nad życiem, nie jesteśmy w stanie przewidywać ani rozumieć tego, co dzieje się wokół, to każdą sytuację będziemy traktować jako zagrożenie i niebezpieczeństwo.
Poczucie zaradności, sterowalności (manageability) to składnik poznawczo-instrumentalny. Zaradność można definiować jako poczucie posiadania wystarczających zasobów zaradczych w sytuacjach trudnych i wymagających działania. Mogą nimi być zarówno nasza wiedza i posiadane umiejętności, jak i czynniki zewnętrzne – silna sieć wsparcia społecznego lub np. wiara w Boga.
Człowiek o wysokim nasileniu poczucia zaradności ma świadomość, że może wpływać na przekształcanie swojej rzeczywistości i danej sytuacji. Posiada także dużą giętkość i elastyczność w kontekście dostosowywania swojego zachowania do aktualnie panujących warunków. Może tworzyć różne scenariusze działania i wybierać spośród nich ten, który wydaje się najlepszy.
Dzięki poczuciu zaradności możliwe jest jednak nie tylko efektywne radzenie sobie z pojawiającymi się wyzwaniami, ale także ponoszenie odpowiedzialności za własne życie.
W drugą jednak stronę, niskie poczucie zaradności w życiu stawia nas w roli bezradnej ofiary. Przekonanie o braku wystarczających zasobów i możliwości, aby sobie poradzić, prowadzi najczęściej do silnego stresu, obniżenia nastroju, a nawet chorób psychosomatycznych.
Poczucie sensowności (meaningfulness) to motywacyjno-emocjonalny składnik poczucia koherencji. Mówi ono o tym, jak bardzo widzimy sens we własnych działaniach i próbach pokonania pojawiających się przeciwności.
Jeśli poczucie sensowności jest wysokie, będzie towarzyszyło nam przekonanie o tym, że warto wkładać wysiłek i angażować się w zadania, które przybliżają nas np. do ustalonego celu. Będziemy także chętniej podejmować codzienne wyzwania ze świadomością, że nasze życie ma sens.
Sensowność jest najważniejszą składową poczucia koherencji. Wysoki poziom poczucia sensu wpływa także na zwiększenie poczucia zrozumiałości oraz poczucia zaradności. I na odwrót – niskie poczucie sensowności naszych działań obniża zaradność oraz poczucie zrozumienia napływających bodźców.
Aaron Antonovsky był wybitnym profesorem socjologii oraz naukowcem. Zajmował się problematyką stresu i odporności na stres, a w toku swojej pracy sformułował koncepcję salutogenezy – modelu podejścia do zdrowia, w którym nacisk kładziony był nie na leczenie choroby, a na zachowanie zdrowia. Aaron wyróżnił cztery współdziałające na siebie czynniki warunkujące zachowanie zdrowia: zasoby odpornościowe, stresory, zachowanie i styl życia oraz poczucie koherencji.
Uczony zauważył ciekawe zjawisko dotyczące byłych więźniów obozów koncentracyjnych. Po wyzwoleniu część z nich wiodła długie i szczęśliwe życie w zdrowiu. Istniała jednak grupa
osób, którą cechowało zrezygnowanie i zgorzknienie. Częściej zapadali oni na różnego rodzaju choroby i umierali w młodym wieku.
Według Aaron Antonovsky’ego w dużej mierze odpowiadało za to poczucie koherencji. Globalna orientacja życiowa może bowiem prowadzić nas do zachowań prozdrowotnych lub obniżać nasze ogólne zasoby odpornościowe.
Poczucie koherencji ma niebagatelny wpływ na zdrowie, dobre samopoczucie oraz radzenie sobie ze stresem. Badania prowadzone zarówno przez Aarona Antonovsky’ego, jak i przez polskich badaczy (np. Zwolińskiego) jasno wskazują, że wysoka ocena własnego zdrowia idzie w parze z wysokim poczuciem koherencji u młodzieży oraz osób dorosłych.
Poczucie zrozumiałości, zaradności oraz sensowności sprzyja podejmowaniu prozdrowotnych zachowań – takich, jak np. zdrowa dieta, regularna aktywność fizyczna czy systematyczne badania kontrolne.
Koherencja odpowiada także za wysoki poziom satysfakcji z życia. Skuteczne sposoby radzenia sobie w sytuacjach stresowych pozwalają minimalizować konsekwencje chronicznie odczuwanego niepokoju czy lęku, który towarzyszy osobom o niskim poczuciu koherencji.
Przeczytaj także: MBSR – wsparcie w radzeniu sobie ze stresem
Poziom poczucia koherencji zależy od wielu czynników. Są nimi m.in. nasze dotychczasowe doświadczenia oraz obciążenia i wymagania stawiane nam w okresie adolescencji (dorastania). Jeśli były one adekwatne do posiadanych przez nas umiejętności, wiedzy i zasobów, mieliśmy okazję zbudować solidne fundamenty wiary w siebie oraz poczucie pewności, że jesteśmy w stanie poradzić sobie w trudnych warunkach.
Na poczucie koherencji wpływa także wzajemne zaufanie, szacunek, troska i lojalność doświadczane w rodzinie pochodzenia. To one umożliwiają i wspierają rozwój zdrowej samooceny oraz zdrowego poczucia własnej wartości.
Nie bez znaczenia dla rozwoju poczucia koherencji jest także posiadanie silnej sieci wsparcia społecznego, dobre relacje z rodzicami oraz osobami znaczącymi w okresie kształtowania się naszej tożsamości.
Poczucie koherencji określane jest jako trwała, choć dynamiczna dyspozycja człowieka do reagowania i odczuwania siebie oraz świata w określony sposób, nie należy jednak do czynników osobowościowych. Poziom poczucia koherencji może ulec zmianie np. na skutek psychoterapii.
Co istotne, poczucie koherencji może zarówno wzrosnąć (dzięki pracy terapeutycznej, silnej sieci wsparcia społecznego, rozwoju własnych kompetencji i umiejętności), jak i obniżyć się w wyniku np. przejścia na emeryturę, doświadczenia życiowej tragedii czy odrzucenia ze strony najbliższych.
Poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności rozwija się na przestrzeni całego naszego życia. Choć niebagatelny wpływ na jego poziom mają nasze wczesne doświadczenia, przekazywane z pokolenia na pokolenie przekonania, atmosfera rodzinna czy warunki, w których dorastaliśmy, poczucie koherencji można wzmacniać i rozwijać na każdym etapie życia. Jak to robić w różnych aspektach poczucia koherencji?
Poczucie zrozumiałości obejmuje obszar funkcjonowania poznawczego. Aby je rozwijać i wzmacniać, należy przede wszystkim z większą starannością i świadomością korzystać ze swoich dotychczasowych doświadczeń.
Warto doskonalić umiejętność wyciągania wniosków oraz analizowania przeszłych wydarzeń. Refleksja i większa uważność na to, co już się zdarzyło, może nam pozwolić lepiej zorientować się w aktualnej sytuacji, oswoić ją lub przewidzieć jej konsekwencje i następstwa.
Poczucie zaradności wzmacnia się poprzez pozytywne doświadczenia, takie jak poradzenie sobie w trudnej sytuacji, sprostanie stawianym wymaganiom czy osiągnięcie założonego celu.
Aby więc z sukcesem rozwijać w sobie poczucie zaradność, należy przede wszystkim odpowiednio dopasowywać poziom trudności danego zadania do własnych umiejętności i kompetencji. W codziennym życiu ma to zastosowanie, chociażby w ilości branych na siebie obowiązków. Warto dbać o równowagę stawianych sobie wymagań.
Nie bez znaczenia dla posiadanych zasobów jest także utrzymywanie dobrych relacji z ważnymi dla nas ludźmi. Posiadanie sieci wsparcia społecznego skutecznie wzmacnia nasze poczucie zaradności w losowych i nieprzewidywalnych sytuacjach.
Poczucie sensowności to najważniejszy składnik poczucia koherencji – naturalnie wpływa także na dwie pozostałe zmienne. Jak jednak rozwijać i wzmacniać w sobie coś tak indywidualnego i niepowtarzalnego, jak sens własnej egzystencji i podejmowanych działań?
Jednym z polecanych i proponowanych sposobów jest troska o autonomię własnego funkcjonowania; należy zacząć samodzielnie decydować o swoim życiu i brać za nie pełną odpowiedzialność. Jeśli ustalimy wartości, które są dla nas najważniejsze oraz zasady, jakimi chcemy kierować się w życiu, a także osobiste dążenia, z łatwością przyjdzie nam także rezygnacja z obwiniania innych czy uzależniania się od nich.
Krokiem ku wzmocnieniu poczucia sensowności jest także refleksja nad tym, co i po co robimy, jaki przyświeca nam cel i czy tego właśnie dla siebie pragniemy.
Nad poczuciem koherencji można pracować zarówno samodzielnie, jak i z pomocą oraz wsparciem doświadczonego psychoterapeuty. Wiele osób o obniżonym poczuciu spójności decyduje się na udział w terapii ze względu na niski poziom satysfakcji z życia, chroniczny stres lub poczucie niekompetencji.
W procesie psychoterapii możliwa jest efektywna praca nad wieloma aspektami naszego funkcjonowania – emocjonalną samokontrolą, umiejętnościami interpersonalnymi, poczuciem własnej wartości czy sensownością podejmowanych w życiu prób i działań.
Jeśli rozważasz konsultację ze specjalistą zdrowia psychicznego lub rozpoczęcie profesjonalnej psychoterapii z zakwaterowaniem, sprawdź ofertę ośrodka Sensica. Umożliwiamy naszym klientom zarówno terapię stacjonarną w Pałacu Wierzbiczany, jak i regularne spotkania z psychoterapeutą w gabinecie w Toruniu lub w Kętrzynie.
Bibliografia:
Umów się na wizytę